Даврий жадвал – қисқача тарих

Даврий жадвал тарихи элементларни тартибга солиш жараёни ва уларнинг ўзаро боғлиқлигини англаш жараёнини акс эттиради. Замонавий даврий жадвал Дмитрий Менделеев номи билан боғлиқ, аммо унинг яратилишига бошқа кўплаб олимлар ҳам ҳисса қўшган.

 Алхимёгарлар ва дастлабки кимёгарлар 

Алхимё даврида элементларнинг тартибга солинган тизими ҳали мавжуд эмас эди. Алхимёгарлар фақат бир нечта элементларни билишган – олтин, кумуш, мис, темир, қўрғошин ва симоб – ва уларни тўрт асосий унсур: ер, сув, ҳаво ва олов тушунчаси орқали изоҳлашга уринишган.

Антуан Лавуазйе (1789) замонавий кимёнинг отаси сифатида танилган. XVIII аср охирида у ўша даврда маълум бўлган элементларнинг рўйхатини тузган. Лавуазйенинг рўйхатида 33 та элемент мавжуд бўлиб, уларни металлларга, металлмасларга, газларга ва ер моддаларига ажратган. Бу тизим элементларнинг даврийлик хоссаларини ҳали акс эттирмаган бўлса-да, уларни таснифлаш йўлида муҳим қадам бўлган.

 XIX аср: Даврий жадвалнинг ривожланиши 

Йоганн Вольфганг Дёберейнер (1817–1829) баъзи элементларнинг кимёвий хоссалари ўхшашлигини аниқлади ва уларни триадалар (масалан, хлор, бром ва йод) шаклида гуруҳларга ажратди. Бу триадаларда ўрта элементнинг атом массаси қолган икки элементнинг ўртача қийматига яқин эди.

Инлиз кимёгари Жон Нюлендс (1864) элементларни атом массасининг ортиб бориш тартибида жойлаштирган биринчи чизиқли тизимни яратишга ҳаракат қилди. У ҳар саккизинчи элементнинг кимёвий хоссалари ўхшашлигини аниқлади ва бу қонунни “октава қонуни” деб атади.

Франсуз геологи ва кимёгари Александр-Эмиль Бегюйе де Шанкуртуа (1862) биринчи ҳақиқий даврий тизимни ишлаб чиқди. У уни “теллурик спирал” деб аталган силлиндрсимон диаграмма кўринишида тасвирлади. Элементларни силлиндр юзасида атом массаси ортиб бориш тартибида спирал шаклда жойлаштирди ва уларнинг даврийлигини аниқлади.

Немис кимёгари Лотар Мейер (1864–1869) рус кимёгари Менделеевдан мустақил равишда ишлаган ва элементларни тартиблашда ўхшаш хулосаларга келган. 1864-йилда у биринчи жадвалини эълон қилди, унда 28 та элемент атом массаси ва кимёвий хоссаларига кўра тартибланган эди. 1869-йилда у кенгайтирилган версиясини нашр этди, унда даврий боғлиқликлар аллақачон акс этган эди. Бироқ, Мейер ҳали топилмаган элементлар учун бўш жой қолдирмаган, шу сабабли Менделеевнинг тизими муваффақиятлироқ бўлган.

 

Рус кимёгари Дмитрий Менделеев 1869-йилда ўз даврий жадвалини нашр этди. У элементларни атом массасининг ортиб бориш тартибида жойлаштирди ва уларнинг хоссалари даврий равишта такрорланишини аниқлади. Менделеев жадвалидаги энг муҳим жиҳат — у ҳали кашф этилмаган элементлар учун бўш жой қолдириб, уларнинг мавжудлигини олдиндан башорат қилган.

 XX аср: Даврий жадвалнинг такомиллашуви 

Генри Мозели (1913) элементларнинг хоссалари уларнинг атом массасига эмас, балки протонлар сонига – яъни атом рақамига боғлиқ эканлигини аниқлади. Бу кашфиёт элементлар атом массасига кўра эмас, балки атом рақамига кўра жойлаштирилган замонавий даврий жадвалга олиб келди.

трансура́н элементлар

icon_know

XX асрнинг ўрталарида бошлаб даврий жадвал сунъий йўл билан яратилган трансура́н элементлар (яъни урандан кейинги элементлар) билан кенгайди. Масалан, плутоний ва нептуний каби элементлар ядро технологиясида муҳим аҳамият касб этади.

Ҳозирги даврий жадвал 118 та элементдан иборат бўлиб, улардан энг сўнггилари (масалан, оганессон, атом рақами 118) лабораторияларда синтез қилинган. Замонавий даврий жадвал атом рақами, электрон конфигурацияси ва такрорланиб турувчи кимёвий хоссаларга асосланади ва кимё ҳамда физика фанларида асосий восита сифатида хизмат қилади.

Жадвал горизонтал қаторлар ва вертикал устунларга бўлинган бўлиб, ҳар бири ўз маъносига эга.

 Горизонтал қаторлар: даврлар 

  • Даврий жадвалдаги горизонтал қаторлар «даврлар» деб аталади. Ҳозирда даврий жадвалда етти давр мавжуд.
  • Давр рақами шу қатордaги элементлар атомларида неча та электрон қобиғи борлигини кўрсатади. Масалан, биринчи даврдаги элементлар (водород ва гелий) фақат битта электрон қобиғига эга, иккинчи даврдагилар эса иккита ва ҳоказо.
  • Чапдан ўнгга қараб ҳаракатланганда атом рақами ортиб боради, яъни ядродаги протонлар сони ва электронлар сони кўпаяди.
  • Кимёвий хоссалар аста-секин ўзгаради – металлик хусусият камаяди, металлмаслик эса ошиб боради.

 Вертикал устунлар: гурӯҳлар 

  • Даврий жадвалдаги вертикал устунлар «гурӯҳлар» деб аталади. Ҳозирда даврий жадвалда 18 та гурӯҳ мавжуд.
  • Бир гурӯҳга мансуб элементлар ўхшаш кимёвий хоссаларга эга, чунки уларнинг валент электронлари сони бир хил. Валент электронлар – бу атомнинг энг ташқи қобиғидаги электронлар бўлиб, кимёвий боғланишларда иштирок этади.
  • Бу тузилма элементларнинг хатти-ҳаракати ва реактивлигини олдиндан тушуниш ҳамда башорат қилиш имконини беради.
  • Масалан, биринчи гурӯҳ элементлари – ишқорий металллар (литий, натрий ва калий каби) – ҳар бири битта валент электронига эга бўлиб, бу уларнинг сув билан кучли реакцияга киришишини ва ўхшаш кимёвий хоссаларга эга бўлишини тушунтиради. Сўнгги гурӯҳ – инерт газлар (гелий, неон ва аргон каби) – тўлиқ тўлган электрон қобиғларга эга бўлиб, жуда барқарор ва кимёвий жиҳатдан сустдир.